Volkskrant 22 mei 2024 Verstrekking en Burgerinitiatief.

Maud Effting en Haro Kraak.

U kunt het artikel HIER downloaden.

Psycholoog Wim van Dijk is nog geen half jaar verdachte, als hij eind 2021 besluit dat hij het opnieuw gaat doen. Hij zal wéér Middel X gaan verstrekken. 

In augustus van dat jaar is de politie met zeven man bij hem binnengevallen, op jacht naar het dodelijke laatstewilmiddel. De 77-jarige Van Dijk wordt aangehouden en zal later ontdekken dat hij verdachte is in een omvangrijk strafonderzoek rondom Middel X. Maar hoewel de agenten zijn huis ondersteboven keren, vinden ze niet de hoeveelheden die ze hadden verwacht. Sterker nog: ze treffen slechts één portie aan. ‘Je kunt zoeken tot je een ons weegt’, zegt de psycholoog kalm tegen hen. ‘Maar jullie gaan hier niets vinden.’

Er is één ding dat hij hen die dag niet vertelt. ‘Ik had nog behoorlijk wat over’, zegt hij nu. ‘Dat had ik elders opgeslagen. Dus toen de politie was vertrokken en ik was verhoord, kwam ik voor een keuze te staan. Zal ik weer gaan verstrekken, of hou ik ermee op?’ Een tijdlang twijfelt hij. Hij denkt over de risico’s, over zijn kans op celstraf, over zijn kleinkinderen die hij graag wil blijven zien. ‘Maar toen dacht ik: als ik nu stop, dan zwicht ik eigenlijk voor het Openbaar Ministerie.’

En dus, zegt Van Dijk, ging hij door.

Ontspannen zit Wim van Dijk (inmiddels 79) aan tafel in zijn huiskamer in Den Bosch. Het is de eerste keer dat hij publiekelijk vertelt dat hij zijn potentieel illegale activiteiten na zijn aanhouding heeft voortgezet. Zijn telefoon legt hij weg, voor het geval hij wordt afgeluisterd – iets wat hem eerder overkwam.

Hij is in afwachting van de rechtszaak tegen hem, die eind april had moeten beginnen, maar tot nader order is uitgesteld. Zorgen maakt hij zich nauwelijks. Wim van Dijk is een man die vindt dat ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’ geoorloofd is om het doel te bereiken waar hij al vijf jaar naar streeft: zelfbeschikking tijdens het levenseinde. Hij vergelijkt het met de strijd om abortus in de jaren zeventig.

Nadat hij eerder in de Volkskrant vertelde aan ruim honderd mensen Middel X te hebben verstrekt, kwam hij in contact met een advocaat van Anker & Anker. Voormalig topadvocaat Wim Anker denkt inmiddels ook mee in zijn zaak. Zijn strijd ontstond in 2019: na de dood van zijn vrouw werd hij steeds bozer op het huidige euthanasiesysteem. Waarom, vroeg hij zich af, krijgen mensen geen euthanasie op het moment dat ze  zèlf vinden dat ze ondraaglijk lijden of dat hun leven voltooid is?

Op tafel ligt een stapel folders over zijn wetsvoorstel Levenseinderegie, dat hij met een digitaal burgerinitiatief en via de gelijknamige stichting die hij oprichtte op de agenda van de Tweede Kamer wil krijgen. Hij heeft nu 2300 van de benodigde 40 duizend handtekeningen verzameld. Hij verzamelde steun van prominenten als Adriaan van Dis, Hanneke Groenteman, Catherine Keyl en voormalig VROM-minister Jacqueline Cramer. Zo bewandelt hij nu ook de ‘democratische weg’. Eerder probeerde hij dat via de oprichting van een politieke partij, maar dat mislukte.

U bent verdachte in het onderzoek waarin verstrekker Alex S. is veroordeeld tot drieënhalf jaar cel. Hoe kon u recht onder de neus van justitie gewoon weer beginnen? 

‘Ik had in dat jaar van mijn aanhouding heel veel mensen ontmoet die het middel wilden hebben. Mensen klampten me overal aan. Ze kwamen meteen terzake: “Jij bent toch Wim? Ik hoorde dat jij dat middel verstrekt. Kan ik het krijgen?” Meestal gaf ik mijn kaartje en zei ik: je kunt me schrijven. Per post.’

‘Ik heb verschillende mensen teruggeschreven: als je dit inderdaad wil, mag je langskomen, maar alle communicatie gaat via de post. Als mensen me zouden hebben gemaild, had ik geantwoord: dit moet een vergissing zijn.’

‘Ik had nog 25 porties over. Middel X plus antibraakmiddel, alles netjes verpakt. Ik maakte duidelijk dat ik alleen zou verstrekken aan mensen die het integer zouden gebruiken. Daartoe heb ik urenlang met elke koper gepraat – soms zelfs twee keer. Ik verstrekte niet aan iedereen. Ik wilde het voor mezelf moreel verantwoord doen. In een maand of drie was het gebeurd. Ik las ooit in een vilein stukje dat ik zou verdienen aan Middel X – ik heb deze 25 allemaal zonder winst verstrekt.’

Zijn verhaal kan worden gezien als een provocatie richting justitie, die alles uit de kast trok om verstrekkers van Middel X te vervolgen. Zelf ziet hij dat niet zo. ‘Ik zag gewoon geen reden mijn burgerlijke ongehoorzaamheidsactie te stoppen’, zegt hij.

Het gekke is: de kans is groot dat Van Dijk een celstraf zal ontlopen, ondanks zijn openbare verklaring. Uit zijn strafdossier, in bezit van de Volkskrant, blijkt dat het ‘zeer aannemelijk’ is dat hij honderden keren Middel X verstrekte – hij kocht volgens het OM 213 porties in bij Alex S. –  maar het lukte de recherche geen enkele keer om een suïcide naar hem te herleiden. En verstrekking is alleen strafbaar als iemand overlijdt.

Hij wordt vooralsnog dan ook niet verdacht van hulp bij zelfdoding. Het enige dat justitie hem ten laste kan leggen is overtreding van de geneesmiddelenwet: in zijn huis werden ‘slechts’ 4 pilletjes antibraakmiddel aangetroffen – zijn eigen portie.

Hoe verklaart u dat justitie geen enkel sterfgeval aan u kan linken?

‘Ik was voorzichtig. En ik was duidelijk. Ik zorgde dat nergens werd vastgelegd dat mensen bij me kwamen. Betalingen waren altijd contant. Ik vroeg mensen elke relatie met mij te wissen: mijn naam, mijn adres, mijn telefoonnummer. Ik zei tegen iedereen dat ik hen niet meer zou kennen als ik ze later tegen zou komen. Ook schoonde ik dagelijks mijn computer en mijn telefoon op.’

Bij recente strafzaken bleek dat kopers soms mails, adressen of verpakkingen achterlieten. 

‘Misschien zijn mensen extra voorzichtig geweest, uit zorg voor mij of omdat ik hen ‘barmhartig’ hielp. De meeste mensen aan wie ik verstrekte, waren hoogopgeleid. Ze beseften waar ze mee bezig waren. Aan het eind van elk gesprek ruimde ik bovendien bewust tijd in voor de risico’s. Dan zei ik: stel dat je het krijgt, wat ga je dan doen? Hoe ga je het doen?

‘Ik benadrukte: sterf niet alleen, zorg dat er naasten bij zijn. Het is van belang dat naasten worden meegenomen in het proces. Zodat ze weten: oké, papa of mama wil sterven met dat middel – en erachter gaan staan. Het betekent dat een belangrijke fase van het rouwproces al is doorleefd. Dat ze niet meer denken: goddomme, waarom moest dat nou? Ik vertelde: als je je naasten niet wilt incrimineren, zorg dat je alles zelf klaarmaakt en inneemt. Ze mogen je hand vasthouden, ze mogen het schuim van je mond afvegen en als je een krampje hebt, mogen ze je been weer netjes in bed leggen. Dat mag allemaal. Dat is geen hulp bij zelfdoding. Wel verzocht ik iedereen om op een zodanige manier te sterven dat de arts een natuurlijke dood zou constateren.’

Hoe doen mensen dat dan?

‘Ik heb weleens gehoord dat nabestaanden na het overlijden vertrekken, en dat de volgende dag één van hen terugkomt omdat hij zogenaamd een lunchafspraak heeft met papa, en dan z’n vader dood in bed ‘aantreft’. De gewaarschuwde arts zegt vervolgens: ja, dat is een natuurlijke dood. Ik denk dat het in veel gevallen zo is gegaan.’

Denkt u dat, of weet u dat?

‘Ik heb het sterke vermoeden, laat ik het zo zeggen. Kijk, de meeste mensen hebben op dat moment helemaal geen zin in verhoren door de politie, want hun geliefde is overleden. Als ze laten blijken dat het met Middel X is geweest, dan zitten ze meteen in het verdachtenbankje. Zó veel heisa, terwijl ze aan het rouwen zijn.’

Eiste u dat mensen het zo zouden doen? 

‘Nee. Ik zei tegen iedereen: zelfbeschikking is zelfbeschikking. Als zij vinden dat ze iets moeten achterlaten waaruit blijkt hoe of via wie ze aan het middel zijn gekomen, dan is dat zo. Dan is dat all in the game. Ik verzocht alleen om het anders te doen, omdat ik zo lang mogelijk wilde kunnen blijven verstrekken.’

Weet u of kopers zijn overleden? 

‘Nee, maar het zou zomaar kunnen. Dat is waar het middel voor bedoeld is, hè. Er waren mensen van achterin de zeventig bij. Maar het is ook mogelijk dat nog niemand het heeft gebruikt.’

Wordt Middel X nog verstrekt in Nederland?

‘Ja, er zijn nog mensen mee bezig. Die laten zich niet intimideren door het Openbaar Ministerie.’

Hij besloot over te gaan tot verstrekken na de dood van zijn vrouw Tineke. Ze was dementerend, brak haar heup en werd in coma gebracht middels palliatieve sedatie. Vier dagen en vijf nachten keek hij toe hoe zijn vrouw, in bezit van een wilsverklaring, vermagerde, kreunde en volledig uitdroogde. Hij vroeg de arts haar lijden te beëindigen, maar die weigerde. ‘Ik dacht: jij bent een arts, je hebt een eed gezworen dat je boven alles voor je patiënt zult zorgen, maar je doet het niet. Wat betekent die eed dan?’, zei hij eerder in de Volkskrant.

U noemt het huidige euthanasiesysteem onethisch. Waarom? 

‘Nadat dit gebeurde, heb ik met veel artsen gepraat. Ik vroeg: kun jij ondraaglijk lijden vaststellen? Ja, zeiden de meesten, natuurlijk kunnen we dat. Daarna vroeg ik: maar hoe toets je dat nou? En dan begon de aarzeling. Ik zíe toch dat iemand lijdt, zei zo’n arts dan. Maar dan zei ik: je ziet pijngedrag, maar hoe maak je nou uit of dat ondraaglijk is?

‘Deze zorgvuldigheidseis is volstrekt subjectief. Er zijn geen geldige criteria voor. Uiteindelijk gaven alle artsen toe: het is waar, we kunnen wel lijden zien, maar we kunnen niet weten of het ondraaglijk is. Van hen wordt dus iets gevraagd waartoe zij niet in staat zijn. Een arts die dat weet en desondanks dat oordeel velt, is onethisch bezig. Dat maakt het hele systeem onethisch.’

Met zijn burgerpetitie Levenseinderegie oppert hij een radicale omslag, waarbij zelfbeschikking centraal staat. Hiertoe worden zogeheten levenseindebegeleiders opgeleid en beëdigd door een nieuw op te richten instituut. Zij checken ‘of u zèlf vindt ondraaglijk, uitzichtloos of aan een voltooid leven te lijden en of u geen redelijke andere oplossing dan euthanasie ziet, maar beoordelen dat niet’, aldus het plan. De arts voert de euthanasie uit, maar de ‘wilsbekwame verzoeker’ mag het euthanaticum aan zichzelf toedienen, eventueel met hulp van naasten.

Dus de arts beoordeelt de patiënt niet, maar is wel eindverantwoordelijk. Welke arts zal zich daarvoor lenen? 

Hij pauzeert even, denkt na. ‘De levenseindebegeleider is eindverantwoordelijk, de arts is de vrijwillige uitvoerder van een barmhartige daad.’

‘Dit gaat over de autonomie van de patiënt. Als de wens van de patiënt centraal komt te staan, hoeven mensen die ondraaglijk lijden of hun leven voltooid vinden niet meer zo lang te lijden als ze nu wel moeten. En de arts hoeft niet meer bang te zijn dat hij wordt vervolgd. Ik begrijp niet ook waarom artsen überhaupt zouden willen oordelen over de stervenswens. Waarom zouden ze die macht over euthanasie willen behouden?’

Is er in zo’n stelsel niet veel te weinig controle? Als het over euthanasie bij psychisch lijden gaat, zeggen psychiaters: soms is een doodswens tijdelijk of behandelbaar. Hoe voorkom je dat mensen euthanasie krijgen die geholpen hadden kunnen worden? 

‘Bij sommige psychiatrische patiënten is het inderdaad moeilijker om de wilsbekwaamheid vast te stellen’, zegt Van Dijk. ‘Daarvoor zou een psychiater bij het proces betrokken kunnen worden.’ Hij geeft aan dat zijn wetsvoorstel nog niet op alle details is uitgewerkt. ‘Maar een impulsieve euthanasie is in dit plan onmogelijk’, zegt hij. ‘Ik hoop dat een politieke partij dit oppakt.’

D66, bedoelt u?

‘Ja, of anderen. Ik overweeg daarnaast ook om een burgerberaad te houden. Of om een proces tegen de Staat te voeren over de zorgvuldigheidseisen. Mijn motivatie is gewoon te sterk. Ik kan niet accepteren dat het blijft zoals het was toen Tineke is gestorven. Dat mag niet. Het moet anders.’